Czytając tekst poniżej, można się dowiedzieć, jak wyglądała historia idei inwentaryzacji kamiennych krzyży i figur bruśnieńskich. Strona lubelskie.kamiennekrzyze.pl jest elementem procesu rozwoju tej idei. Celem w przyszłości jest stworzenie nie tylko centrum informacyjnego dla kamieniarki bruśnieńskiej na Lubelszczyźnie, ale także stworzenie przyczółka do inwentaryzacji kamieniarki józefowskiej. Miejmy nadzieję, że za kilka lat uda się stworzyć kompletny bank wiedzy związany z kamieniarką na Roztoczu.

Kamienne krzyże i figury bruśnieńskie, stanowią dziś unikalny pomnik nieistniejącego już największego w okresie II Rzeczpospolitej roztoczańskiego ośrodka kamieniarskiego. Ta niezwykła sztuka ludowa rozwijała się w małej wsi, Brusno Stare, położonej w obrębie masywu bruśnieńskich pagórów Roztocza, gdzie rodziny kamieniarskie kopały (łamały) kamień do swoich rzeźb.

Brusno Stare było wioską, gdzie osiedlili się najpierw Wołosi, napływali też Rusini (dawniej tak nazywano Ukraińców), w mniejszym stopniu Polacy i Żydzi. Obok Starego Brusna powstała osada kolonistów niemieckich – Deutschbach (obecnie Polanka Horyniecka). Dziś trudno sobie to wyobrazić, by obok siebie mieszkali Niemcy, Polacy, Ukraińcy i Żydzi. Naturalnym było to, że zawierano mieszane małżeństwa. Właśnie ta mieszanka kultur i religii spowodowała, że powstała unikalna na skalę światową sztuka utrwalona w bruśnieńskim kamieniu. Tragiczne losy pogranicza kultur, podczas II wojny światowej, doprowadziły do Holokaustu Żydów i akcji „Wisła” w 1947 roku, wtedy wysiedlono Ukraińców. Wioska Brusno Stare przestała istnieć, a razem z nią zanikła spektakularna tradycja kamieniarska. Tradycję kamieniarską kontynuowali po wojnie dorywczo pojedynczy kamieniarze. Milczącymi świadkami świetności bruśnieńskich i żydowskich warsztatów zostały cmentarne krzyże, figury, stele, macewy na kirkutach a także przydrożne krzyże i pomniki.

Do dziś (1 stycznia 2016 rok) nikt nie podjął starań ku temu, by poddać kompleksowej inwentaryzacji kamienne krzyże przydrożne i poznać ich historie. Pojedyncze osoby próbowały, czy też próbują na mniejszą lub większą skalę znajdywać krzyże i figury, jedni udostępniają swoje znaleziska inni nie, są też różnie opisywane, przez to, stanowi to chaotyczny zbiór. Stąd powstała idea, by kompleksowo odnaleźć wszystkie możliwe przydrożne kamienne krzyże oraz figury bruśnieńskie i stworzyć ich kompletną ewidencję. Unikalnym elementem tej ewidencji jest szczególne zwracanie uwagi na inskrypcje na tych obiektach. Dotychczas nikt tego nie robił, wiele z tych inskrypcji było przez dziesiątki a czasem ponad sto lat pod grubą warstwą farby, którą ludzie opacznie odnawiali krzyże, tworząc iluzoryczną czystość, niestety zasłaniając jednocześnie napisy i detale płaskorzeźby.

Pierwszą osobą, która podjęła starania związane z kompleksową inwentaryzacją był autor tej strony: Grzegorz Ciećka, który w lipcu 2013 roku uruchomił stronę internetową: www.kamienny.horyniec.info – której pierwotnym celem była ewidencja kamiennych krzyży i kapliczek z terenu gminy Horyniec, ale z czasem teren został rozszerzony o sąsiednie gminy. Wtedy też narodziła się potrzeba usuwania farby z krzyży, by poznać ukrytą historię. Po dwóch latach badań okazało się, że obiekty te można poddawać różnorodnej klasyfikacji, zarysowały się niemal od razu podziały na rodzaje fundacji, w zależności od przyczyny wystawienia krzyża czy figury, na przykład pamiątki zniesienia pańszczyzny w Galicji, ustąpienia zarazy we wsi, czy też szczęśliwego powrotu z wojny.

Po dwóch latach działań z kamiennymi krzyżami przydrożnymi okazało się, że stanowią one kopalnię historii lokalnej, często stanowią jedyne pomniki nieistniejących już wsi ukraińskich i polskich. Są też pomnikami zamarłej starej sztuki ludowej w regionie (elementy ozdobne, stosowane na kamiennych krzyżach, są unikalnym regionalnym bankiem wzorów). W końcu, stanowią też nierozerwalny element krajobrazu, nie tylko ziemi lubaczowskiej, ale także i sąsiednich powiatów.

Dlatego też pod koniec 2015 roku powstała idea, by zdobyć dotacje, które pomogłyby w ciągu roku zrobić inwentaryzację przydrożnych kamiennych krzyży i figur bruśnieńskich. Dokonano zgłoszenia w konkursie o stypendia twórcze Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, które zostało wyselekcjonowane przez Ministerstwo do realizacji. Przy współpracy z różnymi organizacjami pozarządowymi i pasjonatami, Grzegorz Ciećka, podjął się poszukiwań zaginionych, czy też zapomnianych kamiennych figur i krzyży na terenie powiatu lubaczowskiego.

Z dniem 31 grudnia zostały zakończone poszukiwania i badania, czego efektem było 581 zaklasyfikowanych obiektów, każdy z nich jest naniesiony na mapę, sfotografowany i opisany. Oczywiście działania związane z odkrywaniem tajemnic kamiennych krzyży i figur przydrożnych nie kończą się z dniem 31 grudnia 2016 roku, to początek, bowiem dzięki tej inwentaryzacji będzie można podjąć konkretne działania. Dopiero teraz powstała kompletna inwentaryzacja obiektów, które powinny stać się zabytkami lokalnej sztuki ludowej. Badania będą też trwać dalej, możliwe, że gdzieś jeszcze są ukryte jakieś figury czy krzyże przydrożne. Istnieje też potrzeba dalszych prac przy odsłanianiu inskrypcji spod farby, bowiem w przypadkach, gdy krzyże stoją na prywatnych posesjach, dostanie się do nich wymaga indywidualnego podejścia i znalezienia dojścia, co podczas tego roku badań nie było możliwe do zrealizowania.

1 stycznia 2020

A jednak. Mamy kontynuację! Decyzją Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, projekt kompleksowej inwentaryzacji przydrożnych kamiennych krzyży bruśnieńskich będzie miał swój ciąg dalszy. Prace inwentaryzacyjne będą trwać od 1 stycznia 2020 roku do 31 grudnia 2020 roku. Ich wstępny plan będzie wyglądał tak, że do 31 grudnia na stronie kamiennekrzyze.pl pojawiać się będą aktualizacje obecnej inwentaryzacji z ziemi lubaczowskiej i 1 stycznia 2021 roku dostępna będzie kompleksowa inwentaryzacja wszystkich możliwych kamiennych krzyży bruśnieńskich, głównie z województw: Lubelskie i Podkarpackie. Dodatkowo dla lepszej orientacji dla urzędników, funkcjonować będzie oddzielna strona dla województwa Lubelskiego – http://lubelskie.kamiennekrzyze.pl – gdzie pojawią się zinwentaryzowane kamienne krzyże z terenu lubelskiego.

1 stycznia 2021

Inwentaryzacja została zakończona! Do tej pory opisanych mieliśmy 581 obiektów z terenu powiatu lubaczowskiego, teraz mamy ich 628 (udało się znaleźć 47 dodatkowych obiektów, wśród nich są pominięte wcześniej pojedyncze krzyże mogilne). Do nich doszło 290 kamiennych krzyży i figur bruśnieńskich z sąsiednich powiatów, w tym 184 z terenu lubelskiego). Razem jest to imponująca liczba 918 obiektów. Do inwentaryzacji dołączone zostały „krzyże mogilne„, bowiem wiele z nich jest mylonych z przydrożnymi, trudno też tak na prawdę ocenić, ile krzyży postawionych z okazji ustąpienia zarazy stoi na mogiłach. Na obecną chwilę 18 zostało zaklasyfikowanych jako mogilne. Pojawiła się też nowa kategoria „cmentarzyska”, mamy ich teraz 8. Spowodowane jest to tym, że znajdziemy miejsca, gdzie występują pojedyncze kamienne krzyże bruśnieńskie, lub kilka, na cmentarzach cholerycznych, które są schowane na uboczu miejscowości i ich historia jest połączona z krzyżami przydrożnymi. Teraz rozpoczynamy proces działań medialnych, mających na celu promować kamieniarkę bruśnieńską, dzięki czemu będzie możliwość znalezienia pominiętych obiektów. Na bieżąco trwać będzie też proces nanoszenia poprawek związanych z tłumaczeniami i historiami obiektów, ale i ogólnej historii kamieniarki bruśnieńskiej.

Projekt realizowany w ramach stypendium Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.